ضرورت مدیریت راهبردی و نقشه‌راه مدیریت آب در کشور

توسعه ناپایدار و تخصیص غیریکپارچه در محدوده‌های مطالعاتی کشور، وضعیت کمیابی آب و به طور متعاقب، تنزل کیفیت منابع آب، روند جاری توسعه (شهری، صنعتی و کشاورزی) را در معرض مخاطره قرار داده است. راه‌حل همانا ایجاد «مدیریت جامع، یکپارچه و مشارکتی آب» در تمامی حوزه‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست‌‌محیطی با هدف دستیابی به پایداری است که خود در گرو اصلاح مدیریت منابع آب است. فرآیند «تدبیر آب مشهد» به عنوان اقدامی هدفمند برای ایجاد اجماع در مسیر اصلاح مدیریت آب مشهد در یک دوره 3 ساله (از اردیبهشت‌ماه الی اسفند 1393هخ) انجام شده است. خروجی این حرکت جمعی، تبیین «چشم‌انداز مشترک»، تدوین «برنامه راهبردی» بر اساس تفاهم جمعی و ترسیم «نقشه راهی» مبتنی بر اجماع نسبی برای اصلاح مدیریت آب است.

مقدمه

اقدامات بی‌برنامه موجه نیستند و به احتمال زیاد با شکست یا مشکل رو‌به‌رو خواهند شد. به علت تعدد عوامل مؤثر و پیچیدگی فضای مدیریت منابع آب و دراز‌مدت‌بودن اثربخشی اقدامات در این فضا، ضرورت تبیین برنامه‌ها قطعی به ‌نظر می‌رسد. تاکنون برنامه‌های متنوع و متعددی در زمینه مدیریت منابع آب تدوین شده، اما هیچ‌کدام از آنها به سرانجام نرسیده است. به نظر می‌رسد به‌طور اعم اجرای ناقص و ناهماهنگ برنامه‌ها و به‌طور اخص عدم مشارکت گروداران (Stakeholders) از دلایل اصلی این ناکامی بوده است. ارائه برنامه‌ای برای پیاده‌سازی مدیریت یکپارچه منابع آب با مشارکت گروداران کلیدی و با تأکید بر توالی و تناسب برنامه‌ها در درازمدت اهمیت دارد. چنین برنامه‌ای از جنس «راهبردی» کمک شایان‌توجهی در «پیاده‌سازی» مدیریت یکپارچه منابع آب و دسترسی به هدف «توسعه پایدار» خواهد نمود.

برنامه‌ریزی راهبردی با به‌کارگیری مجموعه‌ای از فرآیندهای خاص، از سایر الگوهای برنامه‌ریزی متمایز می‌شود و شامل: 1) گردآوری گزینشی اطلاعات، 2) تجزیه و تحلیل روشمند محیط پیرامون، 3) جلب مشارکت کنشگران (Actors)، 4) تدوین و ارزیابی گزینه‌های راهبردی، 5) بررسی پیامدهای آتی، 6) اصلاح مجدد و به‌روزآوری برنامه‌ها و 7) تأکید بر اجرای موفق آن است. در واقع، اختلاف برنامه‌ریزی راهبردی با سایر برنامه‌ها در تحلیل محیط و به‌روزآوری برنامه‌های تدوین‌شده می‌باشد (شکل 1).

متأسفانه به علت عدم کفایت تجربه‌های پیشین برای پیاده‌سازی مدیریت یکپارچه آب در کشور، تاکنون برنامه راهبردی متناسب با شرایط ایران تبیین نشده است. اگرچه تجارب سایر کشورها به دلیل ویژگی‌های خاص و محلی آنها نمی‌توانند به‌طور کامل الگو‌برداری شوند، ولی الگو‌برداری گزینشی کمک شایانی خواهد نمود. برنامه راهبردی شامل 3 مرحله: الف) بررسی وضع موجود، ب) گفتگوی گروداران و پ) تدوین چشم‌انداز مشترک و تبیین مسیر‌های پیاده‌سازی مشتمل بر 4 مرحله: الف) تبیین سیاست‌های کلان، ب) ارزیابی سیاست‌های کلان، پ) ترسیم نقشه‌راه و ت) تبیین سیاست‌های اجرایی خواهد بود. پس از پایان یک سیکل کامل از برنامه‌ریزی راهبردی، «برنامه‌های عملیاتی» (به شکل معمول، 5 و 10 ساله) منطبق بر برش‌هایی از نقشه‌راه تدوین می‌شوند. اقدامات و گام‌ها در این برنامه‌ها، طرح‌ها و پروژه‌ها می‌باشند. در تدوین برنامه‌های راهبردی، گروداران باید از بخش‌های «خدمات و شهرنشینی»، «کشاورزی»، «صنعت و معدن»، «محیط زیست و منابع طبیعی»، «متولیان آب» و … حضور داشته باشند. در جلسات گفتگوی گروداران دغدغه‌هایشان شناسایی و سپس، راه‌کارهای پیشنهادی (مورد توافق نسبی جمع) فهرست شود. در همان جلسات، چشم‌انداز مشترک جهت رسیدن به «وضع مطلوب» نیز باید استخراج ‌گردد. در ادامه، منطبق بر چشم‌انداز، راهبردهای مطلوب استخراج گردد.

راه‌حل‌های سیاستی برای حل مسئله

همان‌طور که ذکر شد، بسیاری از برنامه‌ها در مسیر پیاده‌سازی با موانع زیادی روبه‌رو شده‌اند، تا حدی که پیاده‌سازی آنها کامل نگردیده است. از بزرگترین دلایل شکست برنامه‌ها، وجود شکاف بین راهبرد‌ها با برنامه‌ها بوده است. شکل (2) «نقشه‌راه» را به عنوان پلی بین آرمان‌ها‌ و برنامه‌ها نشان داده است. در واقع، گذر از موانع و رسیدن به هدف نیازمند چند اقدام است: ارزیابی وضعیت موجود و شناسایی مولفه‌های تحول و از همه مهم‌تر، تنظیم «برنامه تحول». با فرض معلوم‌بودن هدف (چشم‌انداز)، «نقشه‌‌راه» ابزاری نمایشی برای ایجاد تفاهم حول برنامه تحول است. این نقشه، تصویری است از ارتباط میان وضع موجود و وضع مطلوب که به‌خوبی تقدم‌-تأخر اقدامات (سیاست‌ها، برنامه‌ها، پروژه‌ها و فعالیت‌ها) را در مسیر‌های پیاده‌سازی تشریح می‌نماید. به‌علاوه، در نقشه مزبور تناسب زمانی اقدامات موازی نیز به‌خوبی نمایش داده‌ می‌شود. به عبارت دیگر، مسیرهای تحول (≡ اقدامات لازم) از نقطه عزیمت (≡ وضع موجود) به نقطه مقصد (≡ استقرار توسعه پایدار) به صورت برنامه‌های بلند‌مدت، میان‌مدت و کوتاه‌مدت با رعایت توالی و تناسب میان برنامه‌ها تا دستیابی به توسعه پایدار نمایش داده شده است.

شرح سازوکارهای عملی سیاست مزبور

دستیابی به نقشه‌راهی منسجم در هر حوضه آبریز باید با ایجاد یک اجماع قوی و همگانی در میانِ کنشگران و براساس دیدگاه جامع، یکپارچه و مشارکتی قابل‌تحقق ‌باشد. جلب مشارکت کنشگران در گرو ایجاد فضای گفتگو و اعتمادسازی متقابل است. در نهایت، سنگ زیرین این مدل «ایجاد فهم مشترک از مخاطره اصلی (ناپایداری منابع آب) است»؛ مخاطره‌ای که سرنوشت همه آب‌بران و مسئولین را تحت‌تأثیر قرار خواهد داد. نمونه موفق از تدوین نقشه راه و برنامه ‌راهبردی در قالب فرآیند «تدبیر آب مشهد» با برگزاری جلسات جمعی و اجماع نسبی حول هدف مشترک (کنترل بحران آب) امکان پذیر شده است (1). هم‌اکنون این فرآیند با هدف پایداری توسعه مشهد شروع شده و در راستای رسیدن به مدیریت جامع، یکپارچه و مشارکتی آب در حوضه آبریز کشف‌رود در حال فعالیت می‌باشد. در این فعالیت به منظور ایجاد مسیری مشخص در پیاده‌سازی و پس از آن، استقرار هرچه بهتر مدیریت جامع، یکپارچه و مشارکتی آب از برنامه‌ریزی راهبردی- مشارکتی جهت مدیریت منازعات و پیداکردن راه‌حل‌ها و همین‌طور همسنگی بین اهداف مختلف استفاده شده است (شکل 3). خوشبختانه در این فرآیند سیمای واقعی خردورزی جمعی با حضور کنشگران بخش‌های مختلف به نمایش درآمد که نشان از عزم راسخ ایشان برای بهبود مدیریت منابع آب می‌باشد. به‌طور‌کلی، ‌فرآیند ‌تدبیر ‌آب‌ مشهد ‌فرآیندی ‌مقدماتی ‌برای ‌ایجاد‌ یکرحرکت ‌قانونی ‌مورد‌ تایید ‌مراجع‌ ذیربط‌ در ‌امتداد‌ اصلاح‌ امور ‌به ‌سمت ‌پایداری‌ حوضه آبریز کشف‌رود ‌بوده ‌است.

جمع‌بندی

به طور خلاصه و در یک جمله، تلاش در جهت ایجاد گفتمان مدیریت جامع، مشارکتی و یکپارچه آب به‌منظور اصلاح حکمرانی آب امکان‌پذیر خواهد بود. در این مسیر می‌توان از برنامه‌ریزی راهبردی- مشارکتی جهت مدیریت تعارضات و پیداکردن راه‌حل‌ها و همین‌طور با کمک ابزار نقشه‌راه جهت همسنگی بین اهداف مختلف استفاده نمود. به شکل قطعی، سیمای واقعی خردورزی جمعی با حضور کنشگران بخش‌های مختلف به نمایش درخواهد آمد که نشان از عزم راسخ ایشان برای بهبود مدیریت منابع آب می‌باشد. به عنوان نمونه موفق، بخشی از دستاوردهای مهم تدبیر آب مشهد که از جلسات متعدد مباحثات کنشگران و مبتنی بر اجماع نسبی ایشان به دست آمده، می‌توان به تبیین «چشم‌انداز مشترک»، تدوین «برنامه راهبردی» و ترسیم «نقشه‌راه اصلاح مدیریت آب» اشاره نمود.

منابع

داوری ک.، ح. عمرانیان و ف. قنبری (1393هخ)، فرآیند تدبیر آب مشهد (گزارش نهایی)، شرکت آب و فاضلاب مشهد.